Spis treści
Dział spadku
Na czym polega dział spadku?
Sądowe stwierdzenie nabycia spadku lub notarialne poświadczenie dziedziczenia powoduje, ustalenie naszych praw do spadku w części ułamkowej. Jeżeli jesteśmy jedynym spadkobiercą, to na podstawie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku będziemy w stanie swobodnie rozporządzać majątkiem spadkowym. Jednakże, jeżeli spadkobierców jest więcej, mogą oni zarządzać majątkiem spadkowym tak, jak w przypadku współwłasności rzeczy. Oznacza to, że dla czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu, a więc przykładowo polegają na sprzedaży, bądź zastawieniu rzeczy, potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. Podobnie, jak w przypadku współwłasności, tak w przypadku nabycia spadku, ustawodawca przyjmuje, że stan współwłasności jest przejściowy, a spadkobiercy powinni dążyć do jego zniesienia. Aby zatem uzyskać wyłączną własność do majątku spadkowego lub poszczególnych rzeczy wchodzących w skład spadku, przeprowadza się postępowanie o dział spadku.
Stwierdzenie nabycia spadku.
Zanim przeprowadzimy dział spadku należ w pierwszej kolejności potwierdzić nasze prawa do spadku. O ile ustawodawca przyjmuje, że do nabycia spadku dochodzi już w chwili otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy, to samo zdarzenie nie uprawnia nas jeszcze do występowania w sprawie o dział spadku. Formalnym potwierdzeniem praw do spadku jest sądowe postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub notarialny akt poświadczenia dziedziczenia. W trakcie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku sąd ma za zadanie ustalić, czy spadkodawca pozostawił testament, jeżeli było ich kilka, to który z nich jest ważny oraz kto będzie dziedziczył po zmarłym. Składając wniosek do sądu należy pamiętać o tym, by oznaczyć pozostałych spadkobierców, poprzez wskazanie ich imion, nazwisk i miejsc zamieszkania. O ile sąd ma obowiązek sam ustalić ww. dane, to niewątpliwie ich podanie wpłynie na szybkość rozpoznania sprawy. Stwierdzając nabycie spadku, sąd nie przesądza, jakie rzeczy i prawa wchodzą do spadku ani tego, czy podane w testamencie przyczyny wydziedziczenia spadkodawcy są prawdziwe. Powyższe zagadnienia są ustane kolejno w sprawie o dział spadku lub zachowek.
Sądowe stwierdzenie nabycia spadku nie jest kosztowne. Ustawodawca przyjął stałą opłatę w kwocie 100 zł. Ponadto osoba wnosząca wniosek zobowiązana jest uiścić opłatę w wysokości 5 zł za wpis do Rejestru Spadkowego
Jakie rzeczy wchodzą w skład majątku spadkowego?
Przedmiotem działu spadku jest wszystko to, co spadkodawca po sobie pozostawił. Dzielone będą zatem wszystkie rzeczy materialne, pieniądze, ale także prawa, wynikające np. z udziałów w spółce. O ile w do spadku wchodzą też długi spadkowe, to sąd rozpoznający sprawę o dział spadku nie będzie o nich orzekał. Dzieje się tak dlatego, że odpowiedzialność za długi spadkowe rozpoczyna się wcześniej, aniżeli w postępowaniu o dział spadku. Wierzyciele mogą żądać zapłaty od chwili, gdy spadkobiercy nabyli spadek na mocy postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub notarialnie.
Zobowiązania spadkobierców przed dokonaniem działu spadku.
Spadkobiercy muszą liczyć się z roszczeniami spadkowymi od chwili śmierci spadkodawcy. Do czasu złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzucenia spadku ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe jedynie ze spadku. Od chwili złożenia rzeczonego oświadczenia ich odpowiedzialność rozciąga się także na majątek osobisty.
Z powyższego wynika zatem jasno, że sam sposób podziału spadku nie ma żadnego znaczenia dla wierzycieli spadkodawcy, gdyż swoich roszczeń będą dochodzić od wskazanych w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku spadkobierców.
Umowny dział spadku.
Podział spadku może być przeprowadzony zarówno w postępowaniu sądowym, jak i przed notariuszem. Umowny dział spadku, czyli sporządzenie umowy notarialnej o dziele spadku pozwala nam osiągnąć założony efekt szybciej, aniżeli w postępowaniu sądowym. Ten tryb będzie jednak niedopuszczalny za każdym razem, gdy pomiędzy spadkobiercami będzie zachodził konflikt, co do sposobu podziału spadku, którykolwiek ze spadkobierców będzie nieobecny podczas sporządzania protokołu notarialnego lub istnieją testamenty, które nie zostały otwarte lub ogłoszone.
Zauważyć należy, że umowa o dział spadku nie może być zawarta w dowolnej formie. Umowny podział spadku możliwy jest wyłącznie przy zachowaniu formy aktu notarialnego.
Umowa przed notariuszem może dotyczyć częściowego działu spadku. Dzieje się tak wtedy, gdy spadkobiercy, chcą znieść pomiędzy sobą współwłasność tylko jednego (lub kilku) składnika wchodzącego w skład spadku. Przykładowo, gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, a cały spadek obejmuje także inne rzeczy, dopuszczalny jest notarialny dział spadku w taki sposób, by znieść współwłasność nieruchomości, przy zachowaniu współwłasności w innych rzeczach wchodzących do spadku. Istotne jest to, że w drodze umowy dotyczącej działu spadku (umownego) należy znieść współwłasność składnika dzielonego. Pozostając przy przykładzie nieruchomości, strony w drodze umowy muszą ustalić, kto będzie jej wyłącznym właścicielem.
Częściowy, umowny dział spadku daje zatem dużo więcej swobody działania, aniżeli w postępowaniu przed sądem. Dział spadku dokonywany przed sądem obejmuje, co do zasady cały majątek. Dopuszcza się co prawda przeprowadzenie częściowego działu spadku, jednakże muszą temu przyświecać ważne powody, które dokładnie należy opisać we wniosku.
Jakie są koszy przy umownym dziale spadku?
Do ustalenia kosztów przy umownym dziale spadku stosuje się przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej. Zgodnie z powyższym wysokość taksy notarialnej jest zależna od wartości majątku spadkowego podlegającego podziałowi. I tak kolejno, w sprawach gdzie wartość majątku spadkowego wynosi:
- do 3000 zł – 100 zł;
- powyżej 3000 zł do 10 000 zł – 100 zł + 3% od nadwyżki powyżej 3000 zł;
- powyżej 10 000 zł do 30 000 zł – 310 zł + 2% od nadwyżki powyżej 10 000 zł;
- powyżej 30 000 zł do 60 000 zł – 710 zł + 1% od nadwyżki powyżej 30 000 zł;
- powyżej 60 000 zł do 1 000 000 zł – 1010 zł + 0,4% od nadwyżki powyżej 60 000 zł;
- powyżej 1 000 000 zł do 2 000 000 zł – 4770 zł + 0,2% od nadwyżki powyżej 1 000 000 zł;
- powyżej 2 000 000 zł – 6770 zł + 0,25% od nadwyżki powyżej 2 000 000 zł, nie więcej jednak niż 10 000 zł, a w przypadku czynności dokonywanych pomiędzy osobami zaliczonymi do I grupy podatkowej w rozumieniu przepisów ustawy o podatku od spadków i darowizn nie więcej niż 7500 zł.
Sądowy dział spadku.
Dział spadku w postępowaniu sądowym polega na tym, że każdy ze spadkobierców wskazuje sądowi w piśmie procesowym, które składniki majątku powinny przypaść mu na wyłączną własność. Dopuszczalne jest także sformułowanie wniosku w ten sposób, by masa spadkowa przypadław całości innym spadkobiercom, za spłatą na rzecz wnioskodawcy. Wnioskodawca może sam ocenić wartość poszczególnych rzeczy wchodzących w skład spadku, ale zapewne pozostali uczestnicy postępowania będą tę wartość kwestionować. Taka sytuacja ma miejsce zazwyczaj wtedy, gdy żądamy spłat od uczestników. Należy pamiętać o tym, że nawet jeżeli posiadamy operaty szacunkowe ustalające wartość poszczególnych składników wchodzących w skład spadku, to i tak stanowią one tylko tzw. opinie prywatne, co oznacza, że osoba, która je sporządziła, złożyła oświadczenie w nich zawarte. Aby w postępowaniu sądowym ustalić wartość rzeczy, konieczna jest opinia biegłego wpisanego na listę biegłych sądowych. Takie opinie uzyskuje się w toku postępowania.
Z mojej praktyki prowadzenia spraw o dział spadku wynika, że często roszczenia uczestników są tożsame, tzn. że więcej niż jedna osoba zgłasza we wniosku o dział spadku roszczenie o przyznanie jej tej samej rzeczy wchodzącej w skład spadku na wyłączną własność. Istota postępowania o dział spadku polega na tym, że sąd mając na względzie okoliczności faktyczne sprawy, musi przesądzić, komu przyznać daną rzecz. Nie ma żadnych uregulowań ustawowych, które nakazywałyby sądowi określone zachowanie w danym stanie faktycznym. Przykładowo, jeżeli jeden ze spadkobierców ma większy udział niż pozostali, to niekoniecznie sąd musi mu przyznać na wyłączną własność prawo do rzeczy. Sąd przy wydaniu orzeczenia posiłkuje się przede wszystkim zasadami logiki, słuszności, doświadczenia życiowego, możliwościami spłaty przez wnioskodawcę pozostałych uczestników. Dlatego przy składaniu wniosku o dział spadku szczególne znaczenie ma argumentacja prawnicza, zwłaszcza wtedy, gdy wiemy, że wszyscy spadkobiercy żądają rzeczy na wyłączność.
W jakim sądzie przeprowadzić podział majątku spadkowego?
Wybór sądu spadku nie może być dowolny. Z kodeksu postępowania cywilnego wynika, że powództwo z tytułu dziedziczenia, zachowku, zapisu, polecenia oraz innych rozrządzeń testamentowych wytacza się wyłącznie przed sąd ostatniego zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli miejsca jego zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. Jest to tzw. właściwość wyłączna. Jeżeli wnioskodawca złoży wniosek do sądu rejonowego, który nie jest właściwy w sprawie, to wniosek ten zgodnie z powyższym, zostanie przekazany do innego sądu.
Jak ustalić wartość spadku?
Wniosek o dział spadku musi zawierać określenie wartości przedmiotu sporu, czyli wartość wszystkich składników wchodzących w skład masy spadkowej. W sprawach majątkowych wartość przedmiotu sporu ma niebagatelne znaczenie, gdyż od jej ustalenia zależy wartość, tzw. wpisu. Jednakże w sprawie o dział spadku wartość ta ma charakter bardziej informacyjny, gdyż należna od wniosku jest tzw. opłata stała.
Sporządzając wniosek o dział spadku, nie musimy ustalać wartości spadku w sposób precyzyjny. Przykładowo, jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość, to jej wartość może być ustalona na podstawie umowy sprzedaży (jeżeli takową posiadamy) lub szacunkowo określona przez nas, na podstawie cen transakcyjnych dostępnych na popularnych serwisach sprzedażowych.
Warto w tym miejscu wskazać na art. 684 k.p.c., zgodnie z którym skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd. Oznacza to, że niezależnie od tego, czy do spadku należy nieruchomość, czy do spadku należy przedsiębiorstwo, czy tylko rzeczy ruchome, każdorazowo sąd ustali ich rzeczywistą wartość z urzędu. Stanie się to jednak dopiero na etapie rozpoznawania sprawy i będzie miało wpływ na wysokość spłat lub dopłat, jeżeli takowe zostaną zasądzone. Niezależnie od tego, osoba wnosząca o dział spadku powinna oznaczyć wartość przedmiotu sporu.
Jakie dowody zgromadzić do sprawy spadkowej?
Aby zainicjować postępowanie o dział spadku, kluczowe jest wykazanie, że spadkobiercom przysługują prawa do spadku. Dowodem na to jest postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub akt notarialny poświadczenia dziedziczenia. W dalszej kolejności zobowiązani jesteśmy wykazać, jakie przedmioty wchodzą w skład spadku. Dowód ten można przeprowadzić na wiele sposobów, np. poprzez przedłożenie dokumentów wskazujących, że spadkobierca był właścicielem rzeczy (przykładowo dowodem takim jest odpis księgi wieczystej). Jeżeli jednak w skład spadku wchodzą rzeczy ruchome, których własność nie jest potwierdzona w żaden sposób, wtedy dopuszczalne jest przesłuchanie świadków lub stron celem ustalenia, jakie przedmioty wchodziły do spadku. Ostatni rodzajem dowodów są te, które uprawdopodabniają, że nasze roszczenie jest zasadne. Przykładowo, jeżeli jesteśmy zainteresowani przyznaniem nam rzeczy na wyłączną własność np. nieruchomości, zasadne jest udowodnienie, że dysponujemy środkami umożliwiającymi spłatę pozostałych uczestników. Takim dowodem może być estymacja bankowa na otrzymanie kredytu.
Jak podzielić spadek, gdy pozostaje współwłasność?
Stwierdzenie nabycia spadku, jak to zostało wcześniej opisane, prowadzi do ustalenia udziału spadkobierców w masie spadkowej. Podział spadku ma na celu zniesienie współwłasności, jednakże tylko w zakresie majątku spadkowego. Oznacza to, że po przeprowadzeniu działu spadku dalej mogą pozostać rzeczy, we współwłasności kilku osób. Jak to jest możliwe? Najprościej zobrazować to na przykładzie. Małżeństwo, w ustroju wspólności majątkowej, kupiło mieszkanie. Z ww. małżeństwa urodziło się dwoje dzieci. Po śmierci ojca, majątek spadkowy, jaki został objęty przez żonę i dwójkę dzieci, obejmuje udział ½ w mieszkaniu. Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, każdy ze spadkobierców otrzyma 1/3 z udziału ½ w mieszkaniu. W wyniku działu spadku masa spadkowa zostanie podzielona, jednakże w dalszym ciągu połowa ½ udziału w mieszkaniu będzie należała do żony zmarłego. Mamy więc sytuację, gdy spadek został podzielony, jednakże w dalszym ciągu istnieje współwłasność. W takiej sytuacji warto pamiętać o tym, że w sprawie działu spadku można składać wnioski także dotyczące zniesienia współwłasności. O ile postępowanie o zniesienie współwłasności jest odrębnym postępowaniem, to nic nie stoi na przeszkodzie, by w tożsamy wniosek złożyć w żądaniu działu spadku. Takie rozwiązanie pozwala zaoszczędzić czas (dwa postępowania w jednym) i pieniądze (jeden wpis od wniosku o dział spadku).
Zrzeczenie się swojej części spadku.
W przepisach o dziale spadku nie przewidziano możliwości zrzeczenia się spadku. Odrzucenie spadku i zrzeczenie się dziedziczenia to jedyne instytucje, które umożliwiają spadkobiercy nieobjęcie majątku spadkowego. Jeżeli spadkobierca nie chce dziedziczyć, powinien złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku w terminie 6 miesięcy od otwarcia spadku lub zrzec się dziedziczenia poprzez zawarcie umowy z przyszłym spadkodawcą. Jeżeli ww. termin upłynął, a spadkobierca nabył spadek, to w toku procesu może żądać, aby spadek przypadł na wyłączną własność innego spadkobiercy bez orzekania przez sąd o spłatach i dopłatach. Upływ terminu na złożenia oświadczenia o odrzucenie spadku powoduje to, że wniosek taki złożony w procesie będzie bezskuteczny.
Dział spadku – koszty sądowe
Opłata od wniosku o dział spadku wynosi 500 zł, a jeżeli wniosek zawiera zgodny projekt podziału spadku, pobiera się opłatę stałą w kwocie 300 zł. Od wniosku o dział spadku połączony ze zniesieniem współwłasności należy uiścić opłatę w wysokości 1000 zł. Opłaty od wniosku o dział spadku pobierane są niezależnie od wartości spadku. Ustawodawca tym samym wprowadził znaczne ułatwienie dla osób chcących dokonać działu spadku, gdyż w większości spraw cywilnych pobierana jest tzw. opłata stosunkowa, która zazwyczaj wynosi 5% wartości dochodzonego roszczenia.
Instytucje prawa spadkowego wymagają, oprócz znajomości przepisów i orzecznictwa, także wiedzy praktycznej wyniesionej z sali rozpraw. Kancelaria zapewnia pełną obsługę na każdym etapie postępowania, począwszy od porad prawnych, przygotowania odpowiednich pozwów lub wniosków, poprzez proces, skończywszy na postępowaniu egzekucyjnym.
Zobacz także: Odrzucenie spadku i zrzeczenie się dziedziczenia, Stwierdzenie nabycia spadku, Alimenty